Büyümenin yeni normali

Çok değil 5-6 yıl önce pazarın yüzde 20-25’lik büyümesi bilişim işinde normal sayılıyordu. Günümüzde ise bu oran yüzde 5’lere kadar indi. 2007’de yüzde 41 gibi rekor büyümeye imza atan AVM sektörü için de eski çarpıcı rakamlar çok uzakta kaldı. Çünkü sektörün bugünkü normal büyüme eşiği yüzde 10’lar düzeyinde...

Çok sayıda sektör için “Büyümede normal değişti” yorumu yapmak mümkün. 26 sektörü kapsayan araştırmamız, bu gerçeği net biçimde ortaya koyuyor. 13 sektörde hem “normal” hem “hızlı” büyüme eşiklerinin bundan 5 yıl öncesine göre ciddi biçimde düştüğü dikkat çekiyor.

10 sektörde yıllık ortalama büyüme oranı aynı kalırken, sadece 3 sektörde hızlanma yaşandığı görülüyor. Son 5-6 yıl Türkiye ekonomisi için inişli çıkışlı, dalgalı bir dönem oldu. 2008’deki küresel kriz sadece makro dengeleri değil, birçok sektörün büyüme planlarını da etkiledi.

Türkiye, bu krizi pek çok ülkeye göre hafif atlattı ama rakamlara bakıldığında yaşanan dalga hiç de küçük değildi. Krizden bu yana geçen zaman diliminde Türkiye ekonomisi yüzde 4,7’lük küçülmeyi de gördü, yüzde 9,2 büyümeyi de...

Tabloyu görmek için görsele tıklayın.
İşte bu ‘gel-git’li rakamlar, makro göstergeleri kendine pusula edinen birçok sektörün hesaplarını da değiştirdi. Sektörlerin 5 yıl önceki “normal” ve “hızlı” büyüme eşiklerine bakıldığında, bu çarpıcı değişimi görmek mümkün.

Örneğin kriz öncesi yüzde 20-25 oranındaki büyümeleri normal bulan AVM sektöründe artık bu rakam yüzde 10’a gerilemiş durumda. Beyaz et sektörünün eski normali yılda yüzde 10-15 iken, bugün yüzde 3-5 büyümeler kabul görüyor. 2007’de yüzde 30 büyümeyi ortalama bulan hazır giyim perakendecileri ise artık yüzde 10-15’e razı.~

Bazı sektörlerde ise aksi bir durum söz konusu, Örneğin akaryakıt, yazılım ve mobilya, büyüme eşiği yükselenlerden, Kısacası, 2008 öncesiyle kıyaslandığında tüm sektörlerde ciddi değişim yaşandığı bir gerçek, Peki bu değişim en çok hangi alanlarda kendini gösteriyor?

YENİ NORMAL NE?
Sektörlerin bugünkü “yeni normal”lerine bakıldığında birbirinden farklı rakamlar göze çarpıyor. Örneğin AVM sektörünün yeni normali, 5 yıl öncesinin normal kabul edilen büyüme oranının yarısından bile düşük. Multi Development Türkiye CEO’su Hulusi Belgü, “2007 ve 2008 yıllarında çok yüksek büyüme oranları kaydedilmişti.

Büyümeler 2007’de yüzde 41, 2008’de ise yüzde 29’du. Bugün ise yüzde 10’lar normal” diyor ve ekliyor: “AVM sayısı artıkça yavaş yavaş olgunluğa erişiliyor. O yüzden yüzdesel değişikler daha küçük oranlarda yaşanmaya başlıyor, İlk 9 ayda yüzde 11’lik büyüme kaydedildi. Bu oranın yıl sonuna kadar yüzde 15’lere ulaşması bekleniyor.”

Meyve suyu sektöründeki yeni normal ise yıllık yüzde 5-6, Oysa bu rakam 5 yıl önce yüzde 15 düzeyindeydi. Meyve Suyu Endüstrisi Derneği Genel Sekreteri Ebru Akdağ, değişimin temel nedenlerini ekonomik kriz, harcamaların kısılması, ev dışı tüketimin azalması olarak sıralıyor. Bitkisel yağ sektöründe de normal büyüme oranı yüzde 10. Bunun üzerindeki büyümeler hızlı olarak niteleniyor. Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği Başkanı Edip Uğur, “2011’de 2 bin 239 bin ton hamyağ işlendi, Sektör 2012’de yüzde 11 dolayında büyüdü” diyor.

YAVAŞLAYAN SEKTÖRLER
Birçok sektörün büyüme eşiğindeki düşüş, aslında Türkiye’nin genel performansından kaynaklanıyor. Keskinoğlu Pazarlama Grup Başkanı Keskin Keskinoğlu, beyaz et sektöründe artık normal büyümenin yüzde 3-5 olduğunu, yüzde 10’un üzerine çıkan büyümeleri ise “hızlı” olarak yorumladıklarını söylüyor. Oysa bu rakamlar 5 yıl önce bunun tam 3 katıydı. ~

BESD-BİR Yönetim Kurulu Başkanı Sait Koca’ya göre beyaz etteki yavaşlamanın nedenleri şöyle: “Tüketimin doyum noktasına yaklaşması, devletin yeterli desteği vermemesi, kırmızı et ithalatı ve maliyetler artarken satış fiyatlarının aynı oranda artmaması.” Hızlı tüketimdeki hız kaybı da genel ekonomiye bağlı. Iglo Türkiye Başkanı Caner Tunaman, “HTÜ sektöründe normal kabul edilen büyüme, Türkiye’nin büyümesiyle aynıdır. Şu anda normal büyüme için yüzde 3,5-4 denebilir. Ülke büyümesinin yüzde 50 üstü ise iyi ve hızlı sayılmalı” diye konuşuyor.

Makine sektörünü ise TİM Sektörler Konseyi Makine ve Aksamları Sektör Kurulu Başkanı Adnan Dalgakıran anlatıyor: “2008 krizi öncesi normal büyüme yüzde 8-10, hızlı büyüme yüzde 12-15’yi. Bugün yüzde 5-6 arası normal, yüzde 8-10 arası hızlı olarak görülüyor. Bu değişimin nedenleri, dış talebin zayıflaması, Türkiye’nin büyüme performansının yavaşlaması ve 2002-2007 arasındaki reform iştahının azalmasıdır.”

HANGİLERİ HIZLANDI?
Geçtiğimiz 5 yıllık dönemde bazı sektörler çeşitli faktörlerin desteğiyle inanılmaz ivme kazandı. Bundan 5 yıl önce yüzde 3-5 bandındaki büyümeyi normal, yüzde 8’in üzerini ise hızlı kabul eden akaryakıt sektörü, bugün yaklaşık 2 puan hızlanmış durumda. Sektörün yeni normali yüzde 45 iken, hızlı kabul edilen büyüme oranı ise yüzde 10 ve üzeri... Starpet Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Murat Okalin, “Sektörümüz yıllık ortalama yüzde 5 büyüyor, Motorin pazarı büyürken benzin tüketimi azalıyor. Yüzde 10 ve üzeri büyümelerde ‘Pazar hızlı büyüyor’ diyebiliriz” şeklinde konuşuyor.

Mobilya da 5 yıl öncesine kıyasla eşiğini yükselten sektörlerden. 2008’de yüzde 3-5’lik büyümeler normalken bugün yüzde 8-10 bandı normal kabul ediliyor. Hızlı tanımı ise yüzde 10’dan yüzde 15’e çıkmış durumda, Ancak 2013’ün ilk 9 aylık sonuçları, büyümede normalin altında kalındığını gösteriyor. Çilek Mobilya Genel Müdürü Muzaffer Çilek, yaşanan değişimin nedenlerini şöyle anlatıyor: “Öncelikle 5 yıl önce dünyada 2008 krizi olarak bilinen, ekonomik açıdan çok kötü bir dönem yaşandı, Türkiye’yi de olumsuz etkiledi, Bu sebepten 5 yıl öncesiyle bugün arasında önemli farklar var.”~

AYNI KALANLAR DA VAR
Rakamlara bakıldığında son 5 yıldaki performansı çok değişmeyen sektörler de var. Tekstil bunlardan biri. Talu Tekstil Genel Müdürü Mustafa Gültepe, “Tekstil-konfeksiyondaki büyüme her zaman ekonomik büyümenin en az 1,5-2 katı olmuştur” diyor ve ekliyor: “Aslında 2023’teki ihracat hedefini yakalayabilmek için büyümelerin yüzde 20’nin altına düşmemesi gerekiyor ama ‘normal’ yani sürdürülebilir büyüme dediğimizde yüzde 10 diyebiliriz.

Yüzde 15 civarı orta-üst, yüzde 20’nin üzeri ise hızlıdır. 5 yıl öncesine bakarsak çok değişiklik olmadı. O zaman da yüzde 10-12 normal, yüzde 1820 ise hızlıydı.” Bu yılın ilk 9 ayında yüzde 7 büyüyen ev tekstili sektörü de çok büyük değişim göstermeyenlerden. Zorlu Tekstil Grubu Başkanı Vedat Aydın, “Sektörün yüzde 6 büyümesi yeterli ve normaldir. Yüzde 10 ve üzeri ise hızlı büyüme olur. Açıkçası bu değerlerde 5 yıl önceye göre pek fark yok” diyor. Türkiye Ev Tekstili Sanayicileri ve İşadamları Derneği Genel Koordinatörü Haşim Büyükbalcı ise şunları ekliyor:

“5 yıl önceki eşiklerimizle bir fark yok. Sektörde büyümeyi getiren kriterler üretim, ihracat ve istihdam hacmi. Ayrıca dünyaya açılmak, markalaşmak, ve teknoloji büyümeyi hızlandırıyor.” Kimya sektöründeki durumu İstanbul Kimyevi Maddeler ve Mamülleri İhracatçıları Birliği Başkanı Murat Akyüz şöyle özetliyor: “Yüzde 10-15’lik artışın normal kabul edildiğini ifade edebiliriz. Tabii performansımız ekonomik ve siyasi dengelere göre şekilleniyor. 5 yıl önceki artış yüzde 12,6 iken geçen yıl yüzde 11,3 oldu.”

GIDANIN HIZI DA DEĞİŞMEDİ
Gıda sektörünün de çok çarpıcı bir değişim yaşamadığı gözleniyor. Sütaş Grubu Pazarlama Başkanı Ergun Ermutlu, “Ambalajlı süt ve süt ürünleri sektörü son 10 yıldır değer bazında ortalama yüzde 10-12 büyüme gösteriyor. Yıllık büyüme rakamlarındaki dalgalanmalarda, ülkenin o yıla ilişkin ekonomik konjonktürü etkili. ~
Yüzde 12’yi aşan büyümeler ise hızlı olarak yorumlanabilir” diyor. Salça sektöründeki büyüme rakamları ise uzun zamandır yüzde 2-3 düzeyinde seyrediyor. Assan Gıda Genel Müdürü Cemil Baykam, “Bu yıl da ilk 6 ayda yüzde 2 oldu. Yüzde 5’in üstü ise hızlı sayılabilir” diyor ve ekliyor: “Temel gıda maddeleri hem Türkiye’de hem dünyada çok düşük büyüme oranlarına sahip. Biz, bu durağan pazarda ihracat yaptığımız ülkelerdeki penetrasyonumuzu artırarak büyümeyi hedefliyoruz.”

DEĞİŞİMİN DİNAMİKLERİ
Sektörleri hızlandıran veya yavaşlatan faktörlerin başında ise Türkiye’nin ekonomik büyüme performansı ve sektörel dinamikler geliyor. Örneğin akaryakıt dağıtımında böyle bir durum var. PET-DER Genel Sekreteri Niyazi İlter, “Hız kriterlerinde genel eknomik büyümenin yanı sıra kaçak ve kayıt dışı yakıt satışların da büyük etkisi var” diyor. Havacılık sektöründe hızlandıran faktörleri TAV Havalimanları CFO’su Burcu Geriş aktarıyor: “Havayolları büyüdükçe TAV gibi firmalar da kendi paylarına düşeni yapıyor.

Büyümemizi sağlayan en önemli 3 kriter, doğru ortak, doğru lo-kasyon ve doğru yatırım.” PAGEV Yönetim Kurulu Başkanı Mehmet Uysal ise plastik sektöründeki dinamikleri özetliyor: “Günümüzde araçların yüzde 20-25’i plastiklerden yapılıyor, Uçaklarda da yüzde 50’lere varan kullanım söz konusu. Tüm bu nedenlerle tüketim giderek artıyor.”

Plastik Sanayicileri Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Hüseyin Semerci de şunları ekliyor: “Bu değişimin ardındaki nedenler plastiğin tüm sektörlere ara malı üretmesi, ihracattaki artış ve ekonomik büyüme.”

2013 PERFORMANSLARI NASIL?
2013’ün ilk 9 ayı değerlendirildiğinde ise sektörleri yeni normallerine göre sınıflandırmak mümkün. Leasing, sivil havacılık, turizm sektörleri, bu yılın verilerine göre “hızlı büyüyenler” arasında, Finansal Kiralama Derneği Başkanı Bülent Taşar, “Leasing sektörüne 10’ar yıllık ortalamalar şeklinde bakıldığında belirli bir istikrar olduğu söylenebilir” diye konuşuyor.Sektörün bugün normal kabul edilen büyüme eşiği yüzde 15-20 iken, ilk 6 aylık performans yüzde 27.~

Plastik sektörünün de üç çeyrek rakamlarına göre normal büyüdüğü görülüyor. Sem Plastik Genel Müdürü Yavuz Eroğlu, “İlk 9 ayda yüzde 9’luk büyüme var. Zaten normal kabul edilen rakam da yüzde 8-10’dur.” Sigortadaki durumu ise Axa Sigorta Genel Müdürü Cemal Ererdi anlatıyor: “Yüzde 15, normal büyüme oranıdır.

 Bu yılın ilk 8 ayında yüzde 23,8 oldu. Büyümeyi getiren başlıkları otomobil satışları, kredi verme imkanlarının genişlemesi, gelirlerdeki reel artış olarak özetleyebiliriz.”

6 ANA SEKTÖRDE SON DURUM NE?
YALITIMDA 5-8 NORMAL
Ode Yalıtım Yönetim Kurulu Başkanı Orhan Turan, yalıtım sektörüne dair şu bilgileri veriyor: “Yıl sonu itibarıyla yüzde 10 büyüme bekliyoruz. Normal kabul edilen büyüme oranı yüzde 5-8. Çok büyük oranda inşaattaki gelişmelere bağlıyız. Ekonominin genel seyri, orta ve uzun vadeli programlar, sektörel gelişmeler, enerji fiyatları gibi unsurlar bizim için son derece önemli."

DEMİR ÇELİK KÜÇÜLDÜ
Türkiye Çelik Üreticileri Derneği Genel Sekreteri Veysel Yayan, sektördeki durumu şöyle özetliyor: “Çelik işi 2000-2012 yıllık ortalama yüzde 8 büyüdü. Bu açıdan, normal kabul edilen yıllık büyüme oranları yüzde 7-8’dir. Hızlı kabul edilen oran ise yüzde 10’un üzeridir. 5 yıl önce normal oran yüzde 10-12, hızlı büyüme oranıysa yüzde 15’in üzeriydi. Bu yılın verilerinde ise küçülme var. Sektör, ilk 9 ayda yüzde 5 küçüldü.”

OTOMOTİVİN EŞİĞİ
KPMG Türkiye Otomotiv Sektör Lideri Ergün Kış, şu yorumu yapıyor: “Son 10 yılda yüzde 24 küçülme de gördük, yüzde 54 büyüme de...~
Normal yerine ‘hedeflenen ve sürdürülebilir’ büyümeden bahsetmek daha doğru. Otomotivin lokomotif sektör vasfını koruması için Türkiye’nin üzerinde büyümesi gerekir. Sektör, eğer ülke büyümesini katlayabilirse buna hızlı büyüme denebilir. 2013 ilk 9 ayda yüzde 11 artmıştır.”

TURİZMDE NASIL?
Limak Turizm Grubu Koordinatörü Kaan Kavaloğlu turizmdeki durumu özetliyor: “Turizmde gelen kişi sayısı ve elde edilen gelir veri olarak kabul edilir. Buna göre yüzde 5 normal ve bunun üzeri hızlı olarak yorumlanır. Türkiye, ilk 9 ayda reel olarak kişi sayısında yüzde 8,13, gelirde ise yüzde 7 büyüdü. 5 yıl önce hızlı büyüme yüzde 15, normal büyüme yüzde 10’du.

İLAÇ KÜÇÜLÜYOR
İlaçtaki normal eşik yüzde 10-12. İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası Genel Sekreteri Turgut Tokgöz, “Yüzde 15’in üstünü hızlı kabul ederiz. Bu yavaşlamada ilaç fiyatlarındaki düşüş ve kur etkisi gibi etkenler var” diyor. AİFD yetkililerinin yorumları ise şöyle: “5 yıl öncesinin normal seviyesini günümüzde hızlı olarak değerlendirebiliriz. Örneğin 2009’da yüzde 16,6 yaşanmıştı. 2010’da ise yüzde 0,4 küçüldü. Ekonominin çok güçlü performans gösterdiği 2011 ’de fiyat baskısı yüzünden büyüme yüzde 2,6’da kaldı.”

FAKTORİNG HIZLI
Faktoringdeki büyüme eşikleri ise birçok sektöre göre yüksek. Finans Faktoring Genel Müdür Yardımcısı Hakan Erkan, “1990-2012 arasında faktoring cirosu dolar bazında yüzde 39 büyüdü. Aynı dönemde dünyadaki oran yüzde 12’ydi. Bu noktada yüzde 25 ve üzerini hızlı büyüme olarak kabul edebiliriz” diyor. Faktoring Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Zafer Ataman ise “Sektörümüzde yüzde 30 büyümeler normal, üzeri hızlıdır. Bu rakamların sürdürülebilir büyümeye dönüşeceğini düşünüyoruz” diye konuşuyor.~
PERAKENDEDE NELER YAŞANIYOR?
ENFLASYON ETKİSİ
Perakendedeki normal büyümeler yüzde 10-15 arasında. Yüzde 30’un üzeri ise hızlı olarak görülüyor. İpekyol Yönetim Kurulu Başkanı Yalçın Ayaydın, “Sektörün normal kabul ettiği büyüme oranı 1 yılını doldurmuş mağazalar için enflasyonun ve kur artışının 1 puan üzeridir. Toplamda ise en az Türkiye tüketim harcamalarının büyümesi kadar büyümek şirketin piyasayla orantılı gittiğini gösterir. 2013 ilk 8 aylık büyümenin yüzde 20 civarında olduğunu düşünüyoruz" diyor.

ORANLAR NASIL DEĞİŞTİ?
Desa Yönetim Kurulu Başkanı Burak Çelet, hızdaki en önemli etkenin ekonomik konjonktür olduğunu vurguluyor. “Ekonominin genel büyüme hızı, yıllık enflasyon rakamları ve hazır giyim perakendesinin büyüme hızını kıstas olarak alıp hızlı veya yavaş yorumu yapmak gerekir. Makro göstergelerin yüzde 50 fazlasına ulaştığımızda ‘hızlı büyüdük’ diyebiliriz. 5 yıl önce çok farklıydı. Tüm markalar yılda 10-15 mağaza açarak büyürken, yüzde 40 büyümeler normaldi. Artık yüzde 10’lara rahatlıkla hızlı denebilir."

DOYGUNLUK OLUŞTU
Aydınlı Group Genel Müdürü Levent Özkan da hazır giyim perakendesine ilişkin benzer yorumları paylaşıyor: “Sektörümüzde krizsiz yıllarda yüzde 10-15 büyüme normaldir.Yüzde 30 ve üzerine ise hızlı denebilir. 5 yıl öncesinde AVM patlaması ve buna bağlı hızlı mağazalaşma süreçleri sebebiyle yüzde 40 büyümeler bile normaldi. Ama zamanla doygunluk oluştu."

PAZARIN 3 HIZLISI
PEGASUS KATLADI
2013’ün ilk 9 aylık verilerine bakıldığında kendi sektörlerinin çok üzerinde büyüme hızlarına ulaşan şirketler de var. Pegasus bunlardan biri.~
Pegasus CEO’su Sertaç Haybat, “2007-2012 arasında sektör yılda ortalama yüzde 12,5 büyürken, biz ortalama yüzde 26,8 büyüdük. Bu oran sektörün 2,1 katı. Pazarı da büyüten bir şirketiz. Yeni destinasyon seçenekleri sunduk, uçuş frekansımızı da artırdık” diyor.

LİMAK’IN SIRRI
İnşaattaki güçlü oyunculardan Limak da sektörünün üzerinde büyüyenlerden. Sektördeki normal büyüme yüzde 5, hızlı büyüme eşiği ise yüzde 10 olarak belirtiliyor. Limak İnşaat Yönetim Kurulu Üyesi Serdar Bacaksız, kendi büyüme hızlarının yüzde 10-15 civarında olduğunu söylüyor. Stratejilerini ise şöyle paylaşıyor: “Yurtdışı projelere odaklanıyoruz. Yatırımlarımız da tüm hızıyla devam ediyor.”

BEYAZ ETTEKİ YARIŞ
Beyaz et sektörünün hızlısı ise Keskinoğlu. “Pazara ilkler sunmaya ve tüketici beklentilerini doğru analiz etmeye odaklanıyoruz” diyen Keskinoğlu Pazarlama Grup Başkanı Keskin Keskinoğlu, şunları söylüyor: “AR-GE bizim için çok önemli. Her yıl pazara 5-10 yeni ürün sunuyoruz. En önemli kriterimiz kalitemizi korumak. Son 10 yılda yüzde 1.000’i aşan büyümemizi bu çalışmalara borçluyuz.”

İNŞAAT İÇİN YÜZDE 5 İYİ Mİ?
EŞİK DEĞİŞMEDİ
İş GYO Genel Müdürü Turgay Tanes, inşaatın ekonomik değişimlerden hızlı biçimde etkilendiğini söylüyor ve ekliyor: “Sektörümüz için yüzde 4-5 büyümeler normal kabul edilebilir. Söz konusu büyüme rakamı yüzde 10 ve üzerinde gerçekleştiğinde hızlıdır. 5 yıl önceki dönemde de bu rakamlar bahsedilen biçimdeydi. Bu süreçte normal ve hızlı büyüme olarak ifade edilen oranlarda belirgin bir değişiklik yaşanmadı.”~
İLK 6 AY NASILDI?
Soyak Holding CEO’su Emre Çamlıbel de aynı fikirde: “Gayrimenkulde normal kabul edilen büyüme, genel ekonomik büyümenin yüzde 10-20 daha fazlasıdır. Sektörümüzün, ülke ekonomisinden yüzde 25 daha fazla büyümesini ise hızlı olarak değerlendirebiliriz. Bu noktada son 5 yıldaki büyüme eşikleri çok değişmedi. Önümüzdeki dönemde konut ihtiyacının artacak olması, büyümenin devamını sağlayacak.”

BİLİŞİMDE EŞİK DÜŞTÜ
PAZAR HIZ KESTİ
Microsoft Türkiye Genel Müdürü Tamer Özmen, “Sektörümüzde yıllık yüzde 10’luk büyümeyi normal olarak değerlendiriyorum” diyor ve ekliyor: “Yüzde 15 ve üzeri bir büyümeye hızlı diyebiliriz. 5 yıl öncesine göre büyüme oranları ciddi olarak azaldı. 5 yıl önce yüzde 20-30 oranlarında büyümeleri konuşuyorduk. Genel olarak ülke büyümesindeki yavaşlama ve dövizin durumu bu büyümenin yavaşlamasının temel etkenleri olarak sayılabilir.”

NEDEN DÜŞÜYOR?
Index Grup CEO’su Erol Bilecik de aynı rakamları paylaşıyor. Düşen ivmenin nedenlerini ise şöyle açıklıyor: “BT sektörü olarak bakarsak normal büyüme yüzdesi 5-10 civarında. Yüzde 10-12 ise oldukça büyük bir büyüme demektir. 5 yıl önce bilişimde yüzde 15’lik büyümeleri konuşurken, bugün yüzde 5’lerde takılıp kalıyoruz. Tabii bu düşüşte sosyo-politik konjonktür, pazarın büyümesi ve penetrasyonun artması da önemli bir rol oynuyor.”

YAZILIM ŞANSLI
Yazılımda ise bilişimin aksine büyüme hızı eşiklerinde yükselme söz konusu. IDC Türkiye ve MEA Bölgesi, Yazılım ve Bt Hizmetleri Analisti Yeşim Araç, şu bilgileri paylaşıyor: “Yazılım pazarında normal kabul edilen büyüme yüzde 8-13’tür. Bu rakam 5 yıl önce yüzde 5-10 arasındaydı. Hızlı kabul edilen oran ise yüzde 15’in üzeridir. 5 yıl önce yüzde 12-13’ün üzeriydi. Tabii oranlar ülkenin büyümesine, ekonomik ve siyasi konjonktüre ve sektördeki yatırımlara göre değişiyor.”