Depresyon Tehlikesi

Michael J. Mandel / Business Week Ekonomi Editörü

Michael J. Mandel’i, ABD iş dünyası son yazdığı kitabıyla tanıdı. ““The Coming Internet Depression (Yaklaşan İnternet Depresyonu)” adlı bu kitap, en çok satanlar arasında yer aldı. Bu başarının arkasında ise “Yeni ekonomi” konusundaki özgün görüşleri var. Ona gore, birkaç yıl içinde ABD merkezli bir ekonomik depresyon yaşanacak. Bundan en büyük darbeyi ise yeni ekonomi şirketleri, risk sermayesiyle büyüyenler alacak. Mandel, “ Çok fazla nakitleri bulunan büyük firmalar başarılı olacak. Çok fazla borcu olan küçük firmalar sorun yaşayacak” diyor.

Son beş yılda dünya ekonomisinde çok ciddi gelişmeler yaşandı. Özellikle ABD ekonomisi altın çağlarından birini yaşadı. Hızlı büyüme, düşük işsizlik, risk sermayesi sayesinde girişimcilerin kolaylıkla sermaye bulabilmeleri bu ekonominin en belirgin niteliklerinden bazılarıydı. Bazı ekonomist ve işadamları bu gidişatın böyle süremeyeceğini iddia ettiler. Ancak yaşanan ekonomik başarı öylesine gözalıcıydı ki birçok kişi bu uyarıları gözardı etti. Ancak son dönemde ABD ekonomisinde bu durumun böyle devam etmeyeceğine dair sinyaller belirmeye başladı.

Buna göre birçok start-up battı, girişimcilerin risk sermayesi bulmaları zorlaştı. Yakın zamanda “Yeni Ekonomi”nin geleceğiyle ilgili en ciddi uyarılardan biri Business Week’in ekononomi editörü Micheal J. Mandel tarafından dile getirildi. Mandel geçtiğimiz yıl yazdığı “The Coming Internet Depression (Yaklaşan İnternet Depresyonu)” isimli kitabında bu konudaki görüşlerini anlattı. Mandel, “Yeni Ekonomi”nin en önemli niteliklerinden birisi olarak girişimcilerin kolay sermaye bulabilmelerini gösteriyor.

ABD’deki finansal yapının yeni buluşları ivmelendirdiğini bunun da yüksek büyümeye neden olduğunu anlatıyor. Mandel yakın bir gelecekte ABD ekonomisindeki büyümenin yerini deprasyona bırakabileceğini söylüyor. Mandel ekonomide kriz beklentisinin nedenleri ve bu kirizin neler getireceğiyle ilgili olarak Capital’in sorularını cevapladı.

Ekonomide yaşanmasını beklediğiniz sorunların sebeplerini anlatır mısınız?

ABD’deki sorun, teknoloji sorunu değil. Bu finansal bir sorun. ABD’de çok kolay sermaye bulunabildiği bir dönem yaşandı. Artık şartlar daha zor olacak. Şu anda yatırımlarının bir kısmını yapmış firmaların borçlarını ödemesi ve başarılı olması gerekiyor. Borç altına girmiş firmalar sorunlarla karşılaşacak.

Intel, Cisco ve  Microsoft gibi bankada çok parası olan şirketler ekonomik düşüşte yatırımlarına devam etmekle kalmayıp küçük rakiplerini de satın alacak. İki tür şirket düşünelim. Birincisi, çok fazla nakite sahip olsun. Diğeriyse yatırımları nedeniyle borçlu durumda ve bunu ödemek zorunda olsun. Ekonomi yavaşladığında, sermaye piyasaları daha sıkı olduğunda birinci tür şirket yatırıma devam edecek. Bu şirketler  için hazır olacak.

İkinci tür şirketler ise karlar azalmaya başladığından artık borç bulamayacak ve yatırmlarını azaltmak zorunda kalacak. Bu yüzden ekonomi tekrar düzeldiğinde durumları bugüne göre çok daha kötü olacak.

Krizin boyutları ne olacak?

Bu uygulanan politikaların ne kadar etkili olacağına bağlı. Size bugün bir yanıt, yarın ise başka bir yanıt verebilirim. Merkez bankası geçtiğimiz dönemde faiz oranlarını düşürdü. ABD’de ve dünyada global olarak bu yıl durgunluk yaşanacağına inanıyorum. Burada Merkez Bankası’nın etkili bir politika izleyeceğini tahmin ediyorum. Bu krizin daha sonra birkaç yıl içinde geçmesini bekliyorum. Genel olarak bu durumdan çıkmanın birkaç yıl alacağını düşünüyorum. 

Daha sonra ekonomi aşama aşama eski duruma dönmeye başlayacak. Buna göre birkaç yıl ekonomik gerileme görüleceğine, daha sonra yaşanacak ekonomik düzelmenin de çok güçlü olacağına inanıyorum. Ekonomik gerileme çok fazla acı verecek. Bu kriz muhtemelen global olarak yayılacak.

İnternet depresyonundan sonra ne tür firmalar yaşamlarına devam edecek?

Çok fazla nakitleri bulunan büyük firmalar başarılı olacak. Çok fazla borcu olan küçük firmalar sorun yaşayacak. Çok fazla borcu olan büyük şirketlerde de problemlerle karşılaşacak. Örneğin ABD’de, AT&T gibi borçları olan telekom firmaları, muhtemelen belirsizlikler yaşayacak. Diğer yandan Cisco ve Intel gibi çok fazla nakitleri olan şirketler başarılı olacak. Sonuçta bu şirketler bazı küçük şirketleri satın alacak.

Eski ekonomi şirketlerinin durumu ne olacak?

Ekonominin diğer tarafına baktığımızda, ekonomi yavaşladığında muhtemelen ekonominin düşüşe geçişi yaygınlaşacak. Finansal durumları güçlü olan şirketler başarılı olurken, küçük ve finansal açıdan zayıf şirketler problem yaşayacak.

ABD’de bazı perakendecilerin iflasını yaşadık. Muhtemelen daha fazlaları da olacak. Kamu hizmetleri veren firmalar çok büyük finansal baskı altındalar. İlaç firmalarının burada özel bir konumu var. Çünkü, biyo-teknoloji devrimi onların ilerlemelerine yardım edebilir. Ama diğer birçak alana baktığımızda birçok sorun ve baskılar yaşanacak.

Birçok dot.com şirketi karlı değil ancak çok fazla nakite sahip. Bunların durumlarında ne gözlenecek?

Bu şirketlerin çok fazla nakitleri var, ancak bunları çok hızlı tüketiyorlar. Küçük dot.com şirketlerinin yaşamlarına devam edebilmesi için sermaye piyasalarının desteğine ihtiyacı var. Bu anlamda www.etoys.com yaşamına devam edebilmek için çok büyük sorunlarla karşılaşacak.

www.ebay.com hala kar ediyor ve nakiti bulunuyor. Bu yüzden faaliyetlerine devam edecek. Amazon’un nakiti var ama karlılığı çok iyi değil. Bu nedenle de risk ve belirsizlik içinde. Ne yapıp yapmayacağını bilmiyoruz. Ebay ve yahoo kar ediyor. Buna bağlı olarak muhtemelen faaliyetlerine devam edeceğini ve ayakta kalacağını söyleyebiliriz. 

Ekonomik kriz bittikten sonra hangi sektörlerde büyüme yaşanacak?

Orta vadede büyüyen alanın bilişim olacağına inanıyorum. Ancak, daha çok risk sermayesinin enerji alanına da akmaya başladığını göreceğiz. Çünkü, orada birçok fırsat var. ABD’de eğitim ve sağlık büyüyecek diğer alanlar olarak gösterilebilir. Ancak, ben temel olarak teknolojinin belirsiz olduğuna inanıyorum. Önceden neyin başarılı olacağını söyleyemezsiniz. Bu yüzden bu kadar şirket batıyor ve başarılı olan girişimciler çok fazla kazanıyor.

Eğer hangi sektörlerin önceden önemli ya da başarılı olacağı söylenebilseydi, herkes o sektörlere girerdi. Burada farklı bir bakış açısı getireyim. Biyotekniğin önem kazanacağını söyleyebilirim. Bilim orada duruyor. Ancak, bundan para kazanmak ayrı bir şey. Örneğin kimse internetin bu kadar büyüyeceğini tahmin etmedi. Ama sonunda internet patladı. Hangi sektörlerin yükseleceğini tahmin etmek bence çok zor. Böyle olmasa milyonlarca dolarım olurdu.

Biraz önce yükselen sektörler arasında enerjiden bahsetmiştim. Enerjinin çok inanılmaz büyüklüğe erişebileceğini ve bunun için hangi koşulların gerçekleşebileceğini söyleyebilirim. Ama aynı zamanda böyle olmayacağına dair senaryolar da üretebilirim.

Enerji genel olarak çok büyük yatırım gerektiren bir sektör olarak biliniyor. Bu girişimciler açısından bir sorun yaratmayacak mı?

Bu çok doğru değil. Örneğin ABD’de mikro türbünlerin geliştiği görüyoruz. Bunlar yazılım girişimlerinden daha çok sermaye gerektiriyor. Ama daha küçük sermaye ile faaliyet gösterilebilecek alanlar da bulunuyor.

Bence enerji sektörü gelecekte yeniliklere daha fazla dayanacak. Merkezi enerji üretim modellerinden, daha merkezi olmayan modellere geçilecek. Bu girişimciler için yeni bir kapı açacaktır. Bunu ABD’de yaşamaya başladık. Doğru projelerin bunlara ivme kazandıracağına inanıyorum. İnsanlar geleceğin bilişimde olduğunu söylüyor. Bu genel olarak doğru. Hangi teknolojik buluşların ortaya çıkacağına, yükselişe geçeceğine bakmak lazım. Bunu tespit etmek oldukça zor.
 
Bilişim sektörü önümüzdeki dönemde de ekonominin itici gücü mü olacak?

Evet. Bilişimin yanında biyoteknoloji de etkili olacak. 1920’lerin ekonomisinde otomotiv endüstrisi büyümenin ana unsuruydu. Depresyon sona erdikten sonra da güçlü ve önemli bir pozisyona sahip oldu. Ekonominin itici unsurlarından biri olmaya devam etti. Bu alanda faaliyet gösteren şirketler de ekonominin lider şirketleri oldu. Burada da benzer şeyler yaşanacak. Bilişim şirketleri de kuşkusuz lider şirketler olacak. Bunun yanında, yükselen başka alanlar da olacak. Teknolojide neler olacağını tahmin etmek oldukça zor.

Girişimcilerin bu ortamda durumları ne olacak?

Girişimcilerin ihtiyaçları olan şey temelde paradır. Eğer çok para olursa, birçok şey yapan birçok girişimci de olur. Gerekli para verilirse, girişimciler çalışır. Eğer girişimciler yeterli paraya sahip olurlarsa, yükselen sektörlerde çalışacaklardır. Girişimciler için çok çeşitli projelere olanak tanıyan finansal sistem bulunmalı. İnternet ve enformasyon sisteminde genelde teknolojiden bahsediliyor. Ancak, ben daha çok finansal sisteme odaklanıyorum. Burada teknolojik ve finansal olmak üzere iki devrimden bahsedebiliriz.

Gelen depresyon ortamında şirketlere tavsiyeniz nelerdir?

Bu konuda koşulların nasıl gelişeceğine bağlı olarak farklı şeyler söylenilebilir. Eğer kriz çok derin olmazsa, yatırımlarına devam etmeliler. Eğer derin olursa benim tavsiyem yatırımlarını kısmaları olacaktır.

Eski ekonomi şirketleri için tavsiyeleriniz farklı mı?

Gerçekte öyle değil. Eski ekonomi şirketlerinin de dikkate alması gereken büyük sorunlar var. Bazı yeni ekonomi şirketleri iyi bir finansal sisteme sahipken, bazılarının durumu berbat. Aynı durum eski ekonomi şirketleri için de geçerli. Bu noktada tavsiyede bulunmak için ikisini ayırmıyorum.

Kriz nasıl bir seyir izleyecek?

İki yıl içinde ekonomi aşağıya doğru hareket ettikten sonra tekrar yükselmeye başlayacak. Benim tahminin en olumsuz şartlar birkaç sene içinde yaşanacak. Daha sonra ekonomi tekrar ilerlemeye başlayacak.

Gelişmekte olan ülkeler internet deprasyonundan ne zaman etkilenmeye başlayacak?

Bu depresyonun yayılıp yayılmamasına göre değişir. Ben durumu gelişmiş ve gelişmekte ülkeler şeklinde ayrı ayrı ele almıyorum. Ülkelerin ABD gibi hızlı bir büyüme yaşayıp yaşamadıklarına bakmak lazım. Ülkelerin ekonomik yapısına bakmak gerekli. Ama ben durum itibariyle krizin ilk önce Avrupa, sonra da Türkiye’ye geleceğini tahmin ediyorum. Bu Türkiye’deki finansal piyasaların, diğer piyasalarla sahip olduğu bağlantıyla da ilgili.

Tüketici harcamalarındaki düşüşten ilk önce hangi sektörler etkilenecek?

İlk önce otomobil gibi dayanıklı tüketim ürünleri etkilenebilir. Daha sonra belki hizmet sektörüne de yayılabilir. Örneğin, ABD’de insanlar pahalı Amerikan otomobilleri almayı azaltıp, daha ucuz otomobillere yönelebilir.

Ekonomik kriz aşılınca bilişim sektörünün durumu ne olacak?

Bilişim önemini koruyacak. Bilişimin itici bir unsur olduğu başka bir hızlı büyüme dönemi yaşayacağız. Bunun yanında başka etkili unsurlar da olabilir.

Siz birçok gelecek bilimcinin tahminlerinden farklı şeyler söylüyorsunuz. Örneğin medya ve entertainment sektöründen hiç bahsetmediniz?

Bu yine teknolojinin durumuna dayanıyor. Teknoloji üzerinde tahmin yapmak çok zor.  Şöyle düşünelim; Örneğin “casino”ya gidiyorsunuz. Birisi size rulette hangi sayınını geleceğini soruyor. Eğer tüm numaralara oynayacak kadar para verirseniz, en azından bir kez kazanacağından emin olabilirsiniz.

“Yeni Ekonomi”deki durum da böyle. Yeteri kadar paraya sahip olmakla ilgili. Paralarını değişik yerler yatıracak sermayeye ihtiyaç var. Böylece yeni girişimlerin başarılı olma şanslarını yükseliyor. Bu nedenle eğer yeterli sermayeniz varsa çok değişik iş ve sektörler bulabilirsiniz.

ABD dışında dünyanın diğer bölgelerinde durum nasıl olacak?

ABD, şu an dünya ekonomisindeki büyümenin ana gücü. Finansal sorunlar çok kolaylıkla yayılıyor. Bu noktada Japonya’ya baktığımızda hala bu sorunları yaşıyor. ABD ekonomisi Asya üzerinde çok etkili. Bu nedenle Asya’da etkileri görülecek. Ve bu etkinin büyüklüğü ABD’deki durgunluğun ne kadar derin olacağına bağlı. Avrupa’da çok derin bir krizin olacağını sanmıyorum. Orada bu durum yumuşak geçilecek. Ancak, Japonya’nın tekrar durgunluktan gireceğine inanıyorum.

Diğer ülkelerin bu dönemde başarıya ulaşmaları için ne yapmaları gerekiyor?

Dünyada risk sermayelerinin büyük çoğunluğu ABD’de. Diğer ülkeler risk sermayelerinin kolay bulunmasına uygun finansal sistemlerlere sahip değil. Bu yüzden birçok yenilik ABD’den çıkıyor. Bu da piyasanın daha hızlı olmasını sağlıyor. Diğer ülkelerin başarıya ulaşmaları sistemlerini ABD tarzı risk sermayelerine ne kadar açabildikleriyle ilgili. ABD ekonomisinin en büyük gücü yeniliklerin fonlamasından geliyor. Eğer bu tarz piyasalar geliştirilirse diğer ülkeler büyümelerini ivmelendirebilir.

ABD’de başlayacak krizin tüketici harcamalarında çok fazla etkisi olacağını söylüyorsunuz. Bu diger ülkelerin ekonomilerini nasıl etkileyecek?

Elbette diğer ülkeleri de vuracak. En fazla Asya ülkelerini etkileyecek. Türkiye’nin ABD ekonomisiyle ne kadar ilişkisi olduğunu bilmiyorum ancak Asya ülkeleri kadar fazla olduğunu sanmıyorum. Kriz Türkiye’yi, Avrupa’ya geldikten sonra etkileyebilir.

Gelişmekte olan ülkeler finansal sistemlerine dikkat etmeli

Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler için beklentileriniz nedir?

Bence “Yeni ekonomi” sermayeye daha kolay ulaşım anlamına geliyor. ABD’de şu an sürekli sermaye bulabilme olanağı zorlaşmaya başladı. Bu nedenle iyi bir finansal yapıya ve eğitim sistemine sahip gelişmekte olan ülkeler başarılı olacak. Çünkü, gelişmekte olan ülkeler sermaye girişine ihtiyaç duyuyor. Eğer iyi bir finansal sistemleri varsa bu ihtiyaç karşılanacak.

Gelişmekte olan ülkelerde büyümenin yeterince güçlü olması için finansal sistemlerine bakmak lazım. Bu gerçekten anahtar. Çünkü, teknoloji sınırlardan çok kolaylıkla ilerliyor. Bu nedenle teknoloji problem değil. Birçok yerden bilgi ve teknolojiye ulaşmak mümkün. Gerçek problem sermayeye ulaşmakta.

Örneğin Japonya’ya bakın. Çok modern bir ülke ve birçok teknolojileri var. Problemi finansal sistemde yaşadılar. Bu nedenle  ben finansal sisteme vurgu yapıyorum. Teknoloji daha sonra geliyor. Diğer birçok insan böyle düşünmüyor. Ama ben bunu çok önemli görüyorum.  Bu nedenle en fazla finansal sisteme bakılması gerektiğine inanıyorum.

Güvenli işler bulun

Çalışanlara tavsiyeleriniz nelerdir?

İnsanlara ilk söylemek istediğim şey ABD’de son birkaç yılda çok özel koşulların geçerli olduğu. Çünkü, inanılmaz derecede işgücüne ihtiyaç duyuldu. Bu nedenle eğer bir yetkinliğiniz varsa, istediğiniz zaman iş bulabildiniz. Örneğin yeni bir şirkete gidip işe başlıyorsunuz. Endişe etmeniz için bir neden yok çünkü işinizi kaybetseniz dahi başka bir işe kolaylıkla girebiliyorsunuz.

Artık bu özel ortam geçmeye başladı. Buna göre geçici IT işlerinde çalışanlar fazlalık oluşturacak. Bu nedenle bu insanlar sabit bir iş bulmaya, riskli işverenler için çalışmamaya daha çok dikkat etmeli. İnsanlar finansal planlarını gelirlerinin sürekli artacağı beklentisine göre yapmamalılar.