“Şirketler meşruiyet krizinde”

TUBA İLZE 

[email protected]

Ünlü yönetim düşünürü ve ekonomist JOHN KAY, “21. Yüzyılda Şirket” adlı kitabında modern iş dünyasının en büyük sorunlarından birinin meşruiyet kaybı olduğunu vurguluyor. “Tüketiciler ürünleri seviyor ama şirketlere güvenmiyor” diyen Kay, dev şirketlerin etik sorunlar ve mahremiyet ihlalleriyle anıldığını belirtiyor. Ona göre uzun vadede değer yaratmanın yolu yalnızca hissedarlara değil çalışanlara, müşterilere ve topluma değer yaratmaktan geçiyor. Kay, kısa vadeli kazanca odaklanan, güven inşa etmeyen şirketlerin geleceğinin olmadığına da inanıyor.

İş dünyası, son 40 yılda iki büyük dönüşüm dalgası yaşadı. 1980’lerde yükselen hissedar değeri odaklı yönetim anlayışı, şirketleri kısa vadeli kâr maksimizasyonuna yönlendirdi. Yöneticiler, hisse senedi fiyatlarını artırmak için finansal getiriyi önceliklendirirken iş dünyasında uzun vadeli sürdürülebilirlik geri planda kaldı. İkinci dalga ise bilgi ekonomisinin yükselişiyle birlikte teknolojiye hakim ve iş birliğine dayalı yeni bir lider kuşağının ortaya çıkmasıydı. Bugün bu iki yaklaşım, kimi zaman çatışarak kimi zaman iç içe geçerek varlığını sürdürüyor. Ekonomi ve yönetim alanında dünyanın önde gelen düşünürlerinden John Kay, modern şirketlerin karşı karşıya olduğu en büyük krizin meşruiyet kaybı olduğunu savunuyor. 21. Yüzyılda Şirket: İş Dünyası Hakkında Bildiklerimizin (Neredeyse) Hepsi Neden Yanlış? (The Corporation in the 21.Century: Why ‘almost’ everything we are told about business is wrong) adlı kitabında, şirketlerin yalnızca finansal sermayeye değil insan ve sosyal sermayeye de odaklanması gerektiğini vurguluyor. Ona göre tüketiciler ürünleri sevse de şirketlere güvenmiyor ve bu güven kaybı iş dünyasını kökten değiştirecek. Jay; GE, ICI ve Deutsche Bank gibi devlerin çöküşü üzerinden finansallaşmanın yarattığı risklere de dikkat çekiyor. Jack Welch’in bir dönem savunduğu hissedar değeri odaklı yönetim anlayışını, Welch’in kendisinin bile “dünyanın en aptalca fikri” olarak tanımlamasının bu dönüşümün en çarpıcı örneği olduğunu belirtiyor ve işin içinde artık müşterilerin, çalışanların ve toplumun yer aldığını vurguluyor. John Kay ile şirketlerin evrimini, yeni liderlik anlayışını ve iş dünyasının geleceğini şekillendirecek temel dinamikleri konuştuk: 

Geçmişte çoğunlukla şirketler, hissedarlarına değer yaratmakla yükümlü görülürdü. Ancak kitabınızda artık bu anlayışın geçerli olmadığını savunuyorsunuz. Şirketlerin yeni rolü nedir? 

20. yüzyılın son çeyreğinde hissedar değeri odaklı yönetim anlayışı iş dünyasını büyük ölçüde şekillendirdi. Yöneticiler, hisse senedi fiyatlarını artırmak için kısa vadeli kârları önceliklendirdi. Ancak zamanla görüldü ki bu yaklaşım şirketlerin uzun vadeli başarısını riske atıyor. Bugünün ekonomisinde şirketler, yalnızca hissedarlarına değil, daha geniş bir paydaş ağına hizmet etmek zorunda. Çalışanlar, müşteriler ve toplum bir şirketin gerçek başarısının ayrılmaz bir parçası haline geldi. GE, ICI ve Deutsche Bank gibi bir zamanların devleri, finansallaşmaya aşırı bağımlı hale gelerek güç kaybetti. Finans sektörü için kârlı olan bu sistem, şirketlerin kendileri için sürdürülebilir bir model sunamadı. Jack Welch’in yıllarca savunduğu “hissedar değeri” anlayışının sonunda bizzat kendisi tarafından “dünyanın en aptalca fikri” olarak tanımlanması bu dönüşümün en önemli göstergelerinden biri. 

Meta, Apple ve Alphabet gibi yeni ekonomi şirketleri geleneksel şirketlerden farklı bir yönetim anlayışına sahip. Sizce bu şirketler yönetim felsefesinde bir değişim yarattı mı?

Yeni ekonomi şirketleri finansal sermayeye değil, entelektüel sermayeye dayalı bir model benimsedi. Geleneksel şirketlerdeki emir-komuta sistemleri ve yalnızca işlem odaklı iş ilişkileri yerini çalışanların sürece dahil olduğu, iş birliği odaklı yapılara bıraktı. Artık şirketlerde “komuta ve kontrol” anlayışı geri planda kalıyor. Onun yerine ortak amaçlara dayalı yönetim biçimleri, daha esnek ve insan merkezli karar alma mekanizmaları geliyor. Bu değişim, şirketlerin yalnızca organizasyonel yapısını değil, aynı zamanda çalışanlarının şirkete olan bağlılığını da doğrudan etkiliyor. Bugünün kazanan şirketleri, insan sermayesini en iyi şekilde yönetenler olacak. Şirketlerin en büyük sermayesi, çalışanlarının zihinsel kapasitesi ve organizasyonel becerileridir. 

Günümüz şirketleri nasıl bir dönüşüm sürecinden geçiyor? Rekabet avantajını belirleyen yeni unsurlar neler? 

Şirketlerin iş yapış biçimi köklü bir değişim geçiriyor. Geçmişte kendi kendine yeterli olmak bir güç göstergesiydi. Üretimden lojistiğe kadar tüm süreçleri bünyesinde yürüten şirketler başarılı kabul ediliyordu. Ancak artık bu model yerini dış kaynak kullanımına ve uzman hizmetlerden yararlanmaya bırakıyor. Şirketler, temel süreçlerden çok problem çözme yeteneğine, inovasyona ve hızla değişen piyasa koşullarına uyum sağlamaya odaklanıyor. Rekabet avantajı da artık yalnızca maliyetleri düşürmekle değil, değer yaratabilme kapasitesiyle tanımlanıyor. Başarılı şirketler, yalnızca finansal sonuçlara değil, çalışan deneyimine, müşteri memnuniyetine ve sosyal etkiye odaklanıyor. Yönetimde de büyük bir değişim yaşanıyor. Geleneksel emir-komuta anlayışı yerine, çalışanları sürece dahil eden, iş birliğine dayalı daha esnek ve insan odaklı yaklaşımlar öne çıkıyor. Ancak bu dönüşüm, şirketlerin toplum nezdindeki algısını da karmaşık hale getirdi. Tüketiciler, ürünleri sevse de şirketlere güven duymakta zorlanıyor. 

Şirketlerin giderek artan bir meşruiyet krizi yaşadığını söylüyorsunuz. Bunun temel nedenleri neler?

Günümüz iş dünyasında büyük bir çelişki var: Şirketler daha önce görülmemiş derecede yenilikçi ve başarılı ürünler sunuyor, ancak kamuoyunun güvenini kaybediyorlar. Boeing, Facebook, Google gibi markalar milyarlarca insanın hayatını kolaylaştırırken, aynı zamanda etik ihlaller, mahremiyet sorunları ve işçi haklarına dair eleştirilerle gündeme geliyor. Tüketiciler, bir yandan Amazon’un hızına, Netflix’in sunduğu içeriğe bağımlı hale gelmiş durumda ancak bu şirketlerin çalışma koşulları ve topluma olan etkileri hakkında endişe duyuyorlar. İş dünyasında etik aşınma ve savunulamaz eşitsizlikler giderek belirginleşiyor. Bu durum, 21. yüzyıl şirketlerinin en büyük sınavı haline gelen meşruiyet krizine işaret ediyor. Şirketlerin yalnızca hissedarlarına değil çalışanlarına, müşterilerine ve topluma da değer sunması gerekiyor. Kısa vadeli kâr hedefleriyle hareket eden, toplumsal beklentileri göz ardı eden şirketler uzun vadede ciddi bir riskle karşı karşıya kalacak. İş dünyası büyük yenilikler sunuyor, ancak bu yeniliklerin topluma nasıl bir değer kattığını yeniden düşünmek zorunda. 

Kitabınızda sermayenin yeniden tanımlanması gerektiğini belirtiyorsunuz. Bu konuda ne öneriyorsunuz? 

Geleneksel anlamda sermaye, finansal kaynaklar ve fiziksel varlıklardan oluşuyordu. Ancak günümüz iş dünyasında bu tanım yetersiz kalıyor. Şirketlerin başarısını belirleyen en önemli faktörler artık insan sermayesi, sosyal sermaye ve doğal sermaye gibi unsurlar. Bugün halka arzlar bile çoğu zaman şirketlere sermaye sağlamak için değil, kurucuların servetlerini nakde çevirmesi için yapılıyor. İş dünyasını anlamak için kullanılan dilin de bu değişime ayak uydurması gerekiyor. Eğer “sermaye” terimi hala anlamlı olacaksa bu yalnızca finansal kaynakları değil, insan, sosyal ve doğal sermayeyi de kapsamalı. Bu nedenle kârı da yeniden tanımlamak gerekiyor. Kâr, yalnızca finansal sermayeye getirilen bir getiri olarak değil, müşterilere sunulan mal ve hizmetlerden elde edilen ekonomik rant olarak görülmeli. 

Gelecekte başarılı şirketleri hangi temel ilkeler belirleyecek? 

Günümüzün şirketleri için başarının üç temel ilkesi var. Bunlardan ilki paydaş kapitalizmi. Şirketler artık sadece hissedarlarına değil, çalışanlarına, müşterilerine ve topluma da değer yaratmak zorunda. Bir diğeri dijital dönüşüm. Teknoloji ve veri analitiğini etkin kullanan şirketler rekabet avantajı kazanacak. Üçüncüsüyse uzun vadeli düşünme. Kısa vadeli kâr maksimizasyonu yerine sürdürülebilir büyüme stratejileri geliştirenler ayakta kalacak.